Türk Halk Müziği repertuarına eser kazandıranlar arasında, halk sanatçılarının seçkin bir yeri vardır. Bunlar hem yörelerinde icra edilen türküleri hem de kendilerinin düzüp koştuğu türküleri çalıp söylemişlerdir. Sözü edilen sanatçıların en meşhurları; Ürgüplü Refik Başaran, Diyarba' kırh Celâl Güzelses, Zaralı Halil Söyler, SivaslI Hafız Hakkı Feryadî, Divriğili N uri Üstünses, MalatyalI Fahri, Urfalı Hamza, Tenekeci Mahmut, Hacı Baki Yurtsever, Mukim Tahir, son zamanlarda Adanalı Ferrahî, Elazığlı Enver Demirbağ, Kırşehirli Muharrem Ertaş ve Çekiç Ali, Keskinli H acı Taşan ve Rıza Konyah’dır.

Bu sanatçıların her birinin okuduğu türkülerin sözleri, notaları, varsa hikâyeleri ve saantçılarm Türk Halk Müziği sahasındaki yerleri üzerinde biyografik çalışmalara şiddetle ihtiyaç vardır. Bugüne kadar —Ferrahî hariç1— bu eserlerin hazırlanm amasını, gecikmiş bir hareket olarak görüyoruz. H iç olmazsa, devlet konservatuarlarında ve üniversitelerimizin müzik eğitimi bölümlerinde pekçok konuda olduğu gibi bu konu’arda da tezler hazırlatılabilir. Dileğimiz, kısa zamanda bu çalışmaların gerçekleştirilmesidir.

Biz bu yazımızda Ürgüplü Refik Başaran’ı tanıtacak ve Türk H alk Müziği vadisindeki yerini ortaya koymaya çalışacağız.

Dostlarımızı ziyaret amacıyla 1981 ve 1989 yıllarında Refik Başaran’ın köyü olan Taşkıııpaşa (eski adı; Damsa)’ya iki seyahatimiz oldu. Bu vesile ile köylüleri ve yakınlarıyla temasımız sonucu, onu daha yakından tanım ak imkânını bulduk. Bu yazıyı hazırlarken de, halen sağ olan ve Taşkınpaşa’da oturan Refik Başaran’m kansı Fadime (Fatma) Başaran’dan büyük ölçüde yararlandık. Zira incelemelerimiz sırasında Refik Başaran konusunda bir yazı veya esere tesadüf etmedik. Sanıyoruz yazımız bu konuda yazılmış ilk yazıdır. Y azıdaki bilgilerin çoğu Fadime Başaran’m anlattıklarına dayanmaktadır.

Refik Başaran hakkında T R T ’de ü; program yapılmıştır. Bunların ikisi 1982’dc gerçekleştirilmiştir. Sabri Uysal’ın hazırladığı programda Refik Başaran’ın türkülerine ve Fadim e Başaran’la yapılmış bir röportaja yer verilmiştir. Diğeri de İstanbul Radyosunca hazırlanmıştır. Tamer Göksel in hazırladığı programda Mehmet Erenler, onun türkülerinden örnekler vermiştir. Üçüncü program ise 1989’da M ansur Kaymak tarafından yapılmıştır. Refik B aşaran’­ la ilgili olarak Kültür Bakanlığı HAKAD Arşivinde yine Fadim e Başaran’la yap:l mış bir konuşmanın bandı bulunmaktadır. Ayrıca İş ve İşçi Bulma Kurum u Genel M üdürlüğü A.P.K. Uzmanı Haşan Şahin'in «Ürgüplü Refik Başaran Hayatı Eserleri vs T ürk H alk Müziği İçindeki Yeri» adlı kıymetli bir çalışması vardır.2 Yazımızı hazırlarken bu çalışmadan da kısmen faydalandık. Eserde Refik Başaran’m okuduğu tü rküler, ilgili plak firmaları ve plak num araları tespit edilmiştir. Biraz sonra sıralayacağımız R efik’in okuduğu türküleri, sözünü ettiğimiz bu eserden aldık.

Refik Başaran, 1907’de Ürgüp’ün Taşkmpaşa köyünde doğmuştur. Mustafa Çavuş’la Emine Hanun’ın oğludur. A nneannesi bir A rap kızıdır. Dedesi Hacı Ali Ağa, Birara Suudi Arabistan’a gider. Dönüşte bir Arap kızı olan Hacı Şirin’i de yanında getirir, kendisine eş yapar. Refik’in annesi Emine, bu evlilikten doğar. Refik’in biraz esmer oluşunun sebebi de bu yüzdendir. Fettah (abisi) ve Havva Aııa (küçiik kardeşi) adında iki kardeşi vardır. Fettah 1978 yılında yüz küsur yaşında iken ölmüştür. Refik on yedi yaşında iken yine aynı yaşta ve aynı köyden olan Fadime ile evlenmiştir. Fadime Başaran bu evlilikle ilgili olarak bize şu bilgileri vermektedir : Fettah Ağa, birgün Refik’i döğer. Bunun üzerine Refik, evden ayrılır, üç ay gelmez. Bu arada ev işlerine bakar, çobanlara yardım eder... Fadime, iki kız arkadaşıyla birlikte araziye keven kazmaya gider. Bu sırada Refik, Fadim e’yi görür doğruca köye gelir, herkes tarafından sevilip sayılan Meryem H anım ’m yanına gider. — Meryem Aba! Senin komşun olur, söyle de Zeynep A ba’m Fadim e’yi bana versin, der. O d a : — Ben onu sana alırım, deyip Zeynep H anım ’m yanına gider, dünür olur. Kız tarafı, malı mülkü olmayan Refik’e kız vermeden önce uzun uzun düşünür, sonunda «Peki» der. Refik, bu aileye içgiiveyi girer. Fadim e’den üç çocuğu olur : Emine Başaran (1930-1981), Hikmet Başaran (1934- ). Hacı Ali (öldü). H ikmet Başaran’ın da Refik (1961- ) ve Gülümser (İnal) adında iki çocuğu vardır. Refik uzunboylu, orta kiloda, esmer biridir. Mizaç itibariyle kalender bir yapısı vardır. Gözü tok ve dost canlısıdır